Filozofia polityki Romana Dmowskiego

Pojęcie narodu w myśli Romana Dmowskiego to temat przewodni kolejnego wykładu przygotowanego z okazji 160. rocznicy urodzin patrona naszego instytutu. Zagadnienie to omawia prof. Agnieszka Nogal z Uniwersytetu Warszawskiego. Zachęcamy do zapoznania się z materiałem.

Nowoczesna koncepcja narodu
Dmowski swoją koncepcję narodu budował na fundamencie zdobyczy rewolucji francuskiej. W jego ujęciu naród był wspólnotą demokratyczną, względnie egalitarną. Autor „Myśli nowoczesnego Polaka” odwoływał się do kwestii praw cywilnych oraz praw obywatelskich i z nich wywodził prawo do samostanowienia. Mówił o samostanowieniu „wszechpolskim”, czyli ogólnonarodowym, sprzeciwiając się jednocześnie władzy opartej na przemocy, którą stosowały Prusy i Rosja.

Naród jako konstrukcja
Prof. Agnieszka Nogal w swoim wykładzie odnosi się do koncepcji narodu etnicznego, czyli wspólnoty połączonej urodzeniem, która jest często kojarzona z liderem Narodowej Demokracji. Jak zauważa badaczka, błędne jest przypisywanie tej wizji Dmowskiemu. Autor „Myśli nowoczesnego Polaka” miał świadomość, że naród został skonstruowany, a idea narodu wytworzyła się w długim procesie trwania. Wyraz takiemu przekonaniu Dmowski dał m.in. w tekście „Niemcy, Rosja i kwestia polska”.

Krytyka romantyzmu politycznego
Dmowski krytykował romantyzm polityczny, którego głównym „ideologiem” na gruncie polskim był Adam Mickiewicz ze swoją koncepcją mesjanistyczną czy koniecznością ofiary. Autor „Myśli nowoczesnego Polaka” uważał tę konieczność za anachroniczną i bezcelową, nieprzynoszącą wymiernych efektów.

Sfera wolności i konieczności
W swoim myśleniu lider ruchu narodowego wrócił do greckiego rozróżnienia sfery wolności i konieczności. Do połowy XIX w. sferę konieczności wypełniali włościanie, którzy – co pokazało powstanie styczniowe – nie wykazywali zainteresowań politycznych i narodowościowych. Dlatego też głównym wyzwaniem dla rozwoju myśli wszechpolskiej było uświadomienie i zmiana sytuacji  włościan. Ta grupa powinna zyskać swobodę ekonomiczną – wyzwolić się z sfery konieczności – aby mogła przenieść swoje zainteresowania na sferę polityczną.

Krytyka konserwatyzmu
Dmowski podkreślał historyczną kulturowość narodu polskiego. W jego ujęciu naród nie był tylko spuścizną, ale również wyzwaniem, dlatego lider endecji proponował jego rozwój. Głównym modelem, do którego się odnosił, był model pruski i myśl pangermańska. Dmowski stwierdzał jednocześnie, że jeśli społeczność polska nie odpowie na tę pangermańską siłę, zostanie wchłonięta. Dlatego też sprzeciwiał się polityce ugodowej, która w polskich realiach łączyła się z konserwatyzmem. 

Koncepcja narodu łącząca nowoczesność i tradycję
Koncepcja Dmowskiego z jednej strony była zbudowana na gruncie nowoczesnej filozofii i nawiązywała do ideałów rewolucji francuskiej. Jej podstawą było powiązanie praw człowieka z prawami obywatela przynależącego do postulowanej zbiorowości. Program konstrukcji tej zbiorowości odwoływał się do jej przeszłości i tradycji. Jednocześnie Dmowski postulował konieczność przekroczenia tej tradycji. W polskich realiach oznaczało to zerwanie z kulturą  szlachecką, która nie odpowiadała na wyzwania współczesności.