„Myśli nowoczesnego Polaka” – najsłynniejsze dzieło Romana Dmowskiego

18 marca 2024

O „Myślach nowoczesnego Polaka” – najsłynniejszym dziele Romana Dmowskiego – opowiada prof. Krzysztof Kosiński w kolejnym odcinku cyklu filmowego przygotowanego z okazji 160. rocznicy urodzin lidera ruchu narodowego. Badacz z Instytutu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk szkicuje zarówno tło polityczno-historyczne powstania utworu, jak i przybliża jego najważniejsze wątki. Zachęcamy do wysłuchania wykładu.

Tło historyczno-polityczne
„Myśli nowoczesnego Polaka” ukazały się w 1903 roku, w 40. rocznicę wybuchu powstania styczniowego. Dla wielu dekady te były czasem stagnacji, w którym – jak wskazuje prof. Krzysztof Kosiński – „sprawa polska wydawała się być pogrzebana” i przestała się liczyć na arenie międzynarodowej. Nie była to jednak pełna diagnoza rzeczywistości, ponieważ na ziemiach polskich zachodziły istotne przemiany społeczne, demograficzne, polityczne. Wśród najważniejszych procesów prof. Kosiński wymienia: uwłaszczenie chłopów, tworzenie się przemysłu fabrycznego, migrację do miast, otwieranie się kultury wiejskiej na nowe wpływy, deklasację szlachty, napływ ludności żydowskiej ze Wschodu, a także postępującą rusyfikację i germanizację. Zmieniał się również świat zewnętrzny – pojawiły się nowe odkrycia, wynalazki prądy i nurty filozoficzne.

W takich okolicznościach Dmowski napisał swoje najsłynniejsze dzieło. Poprzedził je m.in. tekst „Jedność narodowa” z 1895 roku. W artykule napisanym w 100. rocznicę upadku Rzeczpospolitej lider Narodowej Demokracji wskazywał, że Polacy nie przestali istnieć jako naród. Mimo sztucznych granic, które im narzucono, pozostali bytem niepodzielnym i zachowali poczucie jedności oraz zbiorową świadomość – wspólną „duszę narodową”.  

„Jestem Polakiem”
Najsłynniejszą częścią „Myśli nowoczesnego Polaka” jest początek książki. To swoista inwokacja nawiązująca stylistycznie i kompozycyjnie do dawnych eposów czy traktatów politycznych. Pojawiająca się we wstępie faza „jestem Polakiem” odnosi się nie tylko do tożsamości indywidualnej, ale i charakteru narodowego, zbiorowego życia narodu. Refleksja o korelacji jednostki z bytem zbiorowym będzie powracać w wielu późniejszych tekstach Dmowskiego.

Nowoczesny patriotyzm
Jak pisał lider endecji, nowe czasy i nowe wyzwania wymagają nowoczesnego patriotyzmu. Podejście to zakładało: wyciągniecie wniosków z XIX-wiecznych procesów społecznych, poszerzenie pola znaczeniowego pojęcia „patriotyzm” oraz przeciwstawienie się socjalizmowi i kosmopolityzmowi.

Prof. Kosiński zaznacza, że „nowoczesny patriotyzm można by skrótowo nazwać nacjonalizmem”. Dmowski ujmował go jako: troskę o interes narodowy Polski łączącą wszystkich, którzy czują się Polakami niezależnie od statusu społecznego i pochodzenia, a także pracę nad ludem i dla ludu, czyli rozwój czasopiśmiennictwa, oświaty, promowanie polskiego handlu, tworzenie kooperatyw.

Jednocześnie przywódca ruchu narodowego nie chciał ograniczać się do pojęcia „nacjonalizm” i obracać w zamkniętych doktrynach. Wolał go zastępować pojęciami idea narodowa, myśl narodowa, nowoczesny patriotyzm czy w ogóle patriotyzm. Jak zaznacza badacz, w ujęciu Dmowskiego nowoczesny patriotyzm nie oznaczał bezkrytycznej afirmacji swojego narodu.

Program Dmowskiego
Z „Myśli nowoczesnego Polaka” wyłania się swoisty program lidera Narodowej Demokracji, który obejmował:

• myślenie wszechpolskie – unarodowienie mas ludowych, wyznaczanie celów łączących ogół Polaków, np. walka o Kresy Zachodnie, dostęp do Bałtyku w odrodzonej Polsce czy troska o polskie wychodźstwo, stawianie ambitnych wyzwań, które stymulują rozwój społeczny,
• zmianę mentalności – uznanie, że Polacy nie są skazani na bycie gorszymi i przegranymi, przy jednoczesnym zmierzeniu się z polityką realną, która zakładała, że „w stosunkach między narodami jest tylko siła i słabość”.

Autor: Redakcja IDMN