Artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej. „Sztuka i Naród” (1942-1944)

17 listopada 2023

Za nami premiera najnowszej publikacji Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej – antologii tekstów „Sztuki i Narodu”. To pierwsza krytyczna edycja wszystkich tekstów publikowanych na łamach „SiN”. Redaktorem materiałów był Michał Gniadek-Zieliński, zaś wstęp do publikacji przygotował prof. Maciej Urbanowski. Teksty w antologii zostały przedstawione w układzie problemowym, który pozwolił uwydatnić programotwórczy charakter pisma.

Dyskusja wokół antologii tekstów „Sztuki i Narodu”
W dyskusji przybliżającej najnowszą propozycję wydawniczą IDMN uczestniczyli redaktor tekstów Michał Gniadek-Zieliński oraz prof. Maciej Urbanowski, który jest autorem wstępu do antologii. Prezentacja publikacji odbyła podczas wieczoru z twórczością „Sztuki i Narodu” zorganizowanego w ramach konferencji „Nacjonalizm wobec literatury, literatura wobec nacjonalizmu”.

Jak podkreślał redaktor antologii, zabranie materiałów w układzie problemowym, nie chronologicznym, pozwoliło na uwydatnienie integralności tekstów i języka pisma, zapatrywań estetycznych jego twórców, a przede wszystkim pokazanie, że „Sztuka i Naród” była niezwykle spójną propozycją intelektualną w życiu literackim okupowanej Polski. Prof. Maciej Urbanowski dodał jednocześnie, że teksty były dotychczas rozproszone w różnych publikacjach i wydaniach. Część z nich nigdy nie była przedrukowywana.

Uczestnicy dyskusji podkreślali, że jakkolwiek pismo ewoluowało i zmieniało się wraz z redaktorami, to jednocześnie umiało narzucić język pokoleniowy. Był to mocny głos literacko-intelektualny, którego nie można było zlekceważyć. Jak zauważył Michał Gniadek-Zieliński, nie da się badać tego pokolenia bez pytań, które stawiali SiN-owcy.

Zagadnienia, które pojawiały się na łamach „Sztuki i Narodu”, prowokowały do dialogowania i polemiki. Dyskusje i spory zapoczątkowane przez twórców skupionych wokół pisma pojawiały się w tekstach współczesnych i powracały w dziełach późniejszych autorów, naznaczyły polskie życie literackie, a ich echa można odnaleźć także i dziś.

Istotnym zagadnieniem, do którego wielokrotnie nawiązywali uczestnicy dyskusji, była kwestia literackich inspiracji i „patronów” twórców spod znaku „Sztuki i Narodu”. Norwidowskie motto „Artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej” było niezwykle ambitnym widzeniem literatury. Podkreślało, że SiN-owcy chcą tworzyć literaturę czynu, zaangażowaną, „poważną”. Artysta miał kreować wyobraźnię narodu, być przywódcą, ale nie w sensie politycznym.

Takie postrzeganie literatury sytuowało twórców „Sztuki i Narodu” w opozycji do Skamandrytów. Było jednocześnie podstawą polemik i literackich zarzutów kierowanych w stronę twórców Skamandra. SiN-owcy podkreślali, że radosną afirmacja rzeczywistości i odzyskanej wolności oraz zerwanie z „wieszczowską” wizją twórcy nie przygotowało kraju do tragizmu wojny.

Antologia tekstów „Sztuki i Narodu”
Pełna edycja „Sztuki i Narodu” ukazała się nakładem Fundacji Evviva L’arte, Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej oraz Instytutu Literatury. Jest to pierwszy krytyczny zbiór wszystkich tekstów publikowanych na łamach pisma.
Materiał został podzielony na działy uporządkowane według klucza gatunkowego. W ramach działów teksty zostały ułożone chronologicznie, zgodnie z kolejnością ich ukazywani się. Wyjątek na tle zawartości stanowią Pożegnania, w których znalazły się m.in. nekrologi oraz teksty literackie związane ze śmiercią Wacława Bojarskiego i Andrzeja Trzebińskiego.

Na końcu zostały umieszczone Bibliografia podmiotowa oraz Appendix – treść trzech tomików wierszy, które ukazały się w latach 1943-1944 w ramach „Biblioteki Sztuki i Narodu”. Intencją redaktora było możliwie najdokładniejsze oddanie oryginału, stąd zachowanie pierwotnej pisowni tekstów, w tym ortografii i interpunkcji – często sprzed reformy językowej w 1936 r.

„Jeden dzień z życia Wacława Bojarskiego”
Dyskusję na temat najnowszej propozycji wydawniczej IDMN poprzedziła projekcja filmu dokumentalnego przygotowanego przez Instytut pt. „Jeden dzień z życia Wacława Bojarskiego”.

Osią narracyjną materiału jest tragiczne wydarzenie z życia jednego z redaktorów „Sztuki i Narodu”. 25 maja 1943 r. Wacław Bojarski wraz z Tadeuszem Gajcym i Zdzisławem Stroińskim złożyli pod pomnikiem Kopernika na Krakowskim Przedmieściu wieniec z biało-czerwoną szarfą z okazji 400. rocznicy śmierci astronoma. Ta swoista manifestacja patriotyczna zakończyła się tragicznie – Bojarski został śmiertelnie postrzelony. Tuż przed swoją śmiercią zdążył jednak poślubić ukochaną – Halinę Marczak, ps. „Natalią”.

Próba rekonstrukcji tego tragicznego wydarzenia pozwala przybliżyć nie tylko postacie autorów związanych ze „Sztuką i Narodem”, ich twórczość, ideały i przekonania, ale także historie z życia osobistego. Najbardziej wzruszającą z ich jest opowieść o umieszczeniu w pierścionku Haliny Marczak fragmentu kuli, od której zginął Bojarski. Pierścionek stał się pamiątką po zmarłym poecie, a także swego rodzaju relikwią rodzinną przekazywaną z pokolenia na pokolenie.

Szczególną wartością filmu są nie tylko wypowiedzi ekspertów, ale także bogate materiały archiwalne związane z życiem i twórczością autorów „Sztuki i Narodu”.

Autor: Redakcja IDMN