10 listopada – 111 lat temu urodził się Paweł Jasienica

Historyk, pisarz historyczny, eseista i publicysta „Tygodnika Powszechnego”. Autor esejów i książek historycznych, m.in. syntezy „Polska Piastów”, „Polska Jagiellonów”, „Rzeczpospolita Obojga Narodów” (1960-1967), w których w stylu literackim przedstawił własną personalityczną wizję dziejów Polski.

Wnuk powstańca styczniowego, syn agronoma i muzyka. Urodził się w Symbirsku nad Wołgą. W 1920 r. z rodziną powrócił do Polski, ostatecznie zamieszkując w Wilnie. Tam ukończył gimnazjum i historię na Uniwersytecie Stefana Batorego pod kierunkiem Stanisława Kościałkowskiego. Podczas studiów działał w Akademickim Klubie Włóczęgów Wileńskich. W latach 1928–1937 był nauczycielem historii w Grodnie. Zadebiutował w 1935 książką „Zygmunt August na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa”. Przed wybuchem wojny pracował w rozgłośni Polskiego Radia oraz w dzienniku „Słowo”, redagowanym przez Stanisława Mackiewicza.

Podczas wojny był oficerem w sztabie Wileńskiego Okręgu AK. W lipcu 1944 r. brał udział w operacji „Ostra Brama”. W sierpniu, po rozbiciu oddziału pułkownika Macieja Kalenkiewicza „Kotwicza” dostał się do niewoli. Po śledztwie prowadzonym przez NKWD w Białymstoku trafił do jednostki LWP w Dojlidach, z której zdezerterował i jesienią 1944 r. wstąpił do 5 Wileńskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”. Od lipca 1945 r. był jego adiutantem. Miesiąc później, ranny pod Zalesiem, schronił się na plebanii we wsi Jasienica unikając losu większości oficerów Brygady skazanych na karę śmierci.

Po wojnie osiadł w Krakowie, gdzie od 1946 r. pracował w redakcji „Tygodnika Powszechnego” i publikując odtąd pod pseudonimem Paweł Jasienica. Wypowiadał się przeciwko angażowaniu młodzieży w działalność podziemną. Aresztowany przez UB 2 lipca 1948 r. podczas likwidacji „grupy wileńskiej”, został uwolniony dzięki interwencji Bolesława Piaseckiego. Od 1955 r. do śmierci mieszkał w Warszawie przy ul. Dąbrowskiego 75b. Wstąpił do PAX, pracował w zarządzie „Caritasu”. W 1959 r. został wybrany wiceprezesem Związku Literatów Polskich. Był także działaczem i ostatnim prezesem Klubu Krzywego Koła (1962).

W 1964, w związku z zaostrzeniem cenzury, Jasienica podpisał List 34 skierowany do premiera Cyrankiewicza. Reakcją było nasilenie inwigilacji Donosiło na niego co najmniej trzydziestu agentów (wśród nich kobieta, która pod koniec życia pisarza została jego żoną). W 1968 r. brał udział w protestach przeciw zdjęciu z afisza Dziadów w reżyserii Dejmka i poparł otwarcie protest młodzieży akademickiej. Publicznie pomówiony przez Władysława Gomułkę o współpracę z UB, został usunięty ze Związku Literatów Polskich i aż do śmierci miał zakaz publikacji.

Zmarł 19 sierpnia 1970 r. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (Aleja Zasłużonych, gr. 38)