14 stycznia – 134 lata temu powstał Związek Młodzieży Polskiej „Zet”
14 stycznia 2021Najważniejsza do wybuchu I wojny światowej konspiracyjna organizacja polskiej młodzieży działająca w akademickich ośrodkach Europy i wszystkich trzech zaborów.
Jesienią 1886 r. pojawił się w Krakowie, a następnie (pod zmienionym nazwiskiem) w Warszawie Zygmunt Balicki, wysłannik skupionych w Szwajcarii wokół Zygmunta Miłkowskiego środowisk „patriotów starej daty”. W nocy z 28 na 29 listopada w kamienicy na rogu ul. Brackiej i placu Trzech Krzyży zreferował grupie zaufanych studentów projekt utworzenia tajnej scentralizowanej organizacji obejmującej młodzież polską studiującą w ośrodkach akademickich trzech zaborów oraz za granicą.
Powstanie ZMP „Zet” proklamowano w dniu 14 stycznia 1887 r. na zjeździe założycielskim, obradującym w Krakowie, w mieszkaniu Aurelego Balińskiego przy ulicy Batorego 24/26. Przez kolejne cztery dni delegaci z różnych ośrodków gorączkowo debatowali nad przygotowanym przez Balickiego statutem. Strategicznym celem nowej organizacji była niepodległość Polski, oparta na sprawiedliwości politycznej, narodowej i społecznej oraz na tolerancji wobec innych narodowości i wyznań, pod warunkiem, iż będą one tę niepodległość uznawać. Silny nacisk położono na szerzenie tajnej oświaty i kultury, zakładanie bibliotek, czytelni i wydawnictw oraz na kultywowanie ważnych narodowych rocznic. Na wzór organizacji masońskich została wprowadzona struktura o trzech stopniach wtajemniczenia („Koledzy” – „Towarzysze” -„Bracia”), a stopień niższy nie wiedział o istnieniu wyższego. Najwyższym organem związku była wybierana spośród Braci trójosobowa „Centralizacja” (do 1889 r. mieściła się w Zurychu, następnie w Warszawie, a po 1894 r. we Lwowie i Krakowie). Tylko jeden z jej członków był jawny dla wszystkich.
Bardzo szybko koła nowej organizacji konspirowały niemal we wszystkich polskich ośrodkach akademickich. Na mocy umowy z 20 stycznia 1888 r. „Zet” podporządkował się Lidze Polskiej, a jednocześnie liczebnie całkowicie ją zdominował. Stanowił podówczas mieszaninę najróżniejszych formacji polityczno-ideowych. Sam Balicki był jeszcze w owym czasie socjalistą związanym z Bolesławem Limanowskim.
Pozycja narodowców w Związku wzrosła po 1890 r., odkąd na czele najsilniejszej organizacji warszawskiej stanął późniejszy lider endecji Roman Dmowski. Po powstaniu Ligi Narodowej (1 kwietnia 1893 r.) była dominująca. „Zet” stał się niejako narodową „młodzieżówką”.
Organizacja została czasowo sparaliżowana w wyniku aresztowań studentów biorących udział w zorganizowanej 17 kwietnia 1894 r. w Warszawie przez Ligę Narodową „kilińszczyźnie” – manifestacji patriotycznej w setną rocznicę insurekcji kościuszkowskiej.
Odrodziła się powtórnie w 1898 r. dzięki staraniom Balickiego (tym razem już zadeklarowanego narodowca i członka LN), który powrócił ze Szwajcarii do Lwowa. W porównaniu do „pierwszego Zetu” nastąpiły duże zmiany programowe. Powstało, ściśle związane z LN, tajne młodzieżowe ugrupowanie nacjonalistyczne, propagujące ideę nadrzędności interesu polskiego i sprzeciwiające się internacjonalistycznym ruchom nawołującym do walki klas.
Równocześnie nastąpiło zdynamizowanie prac „Zetu” w innych środowiskach. W 1899 r. uaktywniły się jego działania na terenie szkół średnich. W zaborze pruskim powstała tajna organizacja młodzieży gimnazyjnej „Czerwona Róża” (od 1907 r. Towarzystwo Tomasza Zana, Tetezet), a w zaborze rosyjskim organizacja „X”, w 1902 r. przekształcona w Stowarzyszenie „Przyszłość” („Pet”). W 1901 r. został założony Związek Młodzieży Rzemieślniczej im. Jana Kilińskiego. We Lwowie zetowcy podjęli się wydawania własnego miesięcznika „Teka” (1899).
Gdy w 1905 r. koło warszawskie, wbrew zakazowi Dmowskiego, postanowiło wespół z młodzieżą socjalistyczną zorganizować (zakończony częściowym sukcesem) strajk szkolny, doszło do pierwszych rozdźwięków z Ligą Narodową. Po czterech latach trudnej koegzystencji, w czasie których radykalniejsza młodzież krytycznie oceniała „ugodowość” ligowej starszyzny, w lipcu 1909 r., na dorocznym zjeździe ZMP, zapadła uchwała zawieszająca związki z Ligą. Część działaczy utworzyła we Lwowie „Zarzewie” (1910), a inni tzw. „nowy Zet” (1911).
Członkowie „Zet”-u brali aktywny udział w działalności Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. Podczas I wojny światowej uczestniczyli w walkach Legionów Polskich i innych formacji. Później stanowili kadry odrodzonego państwa.