18 marca – 161 lat temu urodził się Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939)

18 marca 2021

Prawnik, ekonomista, literaturoznawca, kolekcjoner. Pionier taternictwa i ochrony przyrody w Polsce. Społecznik i polityk narodowy.

Urodził się w Medyce, majątku rodzinnym koło Przemyśla. W młodości przebywał w Szwajcarii. Po ukończeniu krakowskiego Gimnazjum św. Anny (1878), studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie w 1885 r. obronił doktorat. Następnie pogłębiał wiedzę z zakresu agrotechniki i ekonomii na uczelniach w Halle i Wiedniu oraz w Akademii Rolniczej w Dublanach, w której na koniec został profesorem (1891–1904). W Medyce, którą zarządzał samodzielnie od 1887 r., urządził wzorcowe gospodarstwo rolne.

Wszechstronnie wykształcony i zamożny, hojnie wspierał inicjatywy kulturalne i organizacje oświatowe, m.in. Polską Macierz Szkolną. Był członkiem zarządu Towarzystwa Kółek Rolniczych, prezesem rad nadzorczych lwowskiego Banku Parcelacyjnego (1893–1905) i Banku Melioracyjnego (1902–1912). Jako ziemianin rozumiał konieczność uwłaszczenia chłopów i narodowego solidaryzmu. W 1883 r. opublikował broszurę „O stańczykach”, w której krytykował egoizm społeczny środowiska zachowawczego.

Zaangażował się w ruch narodowy. W 1902 r. został członkiem tajnej Ligi Narodowej, a od 1905 r. jej Komitetu Centralnego. W jawnie działającym w Galicji Stronnictwie Narodowo-Demokratycznym od 1905 r. był wiceprezesem, a w latach 1907-1915 prezesem.

Nie opuścił Lwowa podczas ofensywy Rosjan w czasie I wojny, publicznie głosząc, że jej celem powinna być wolna i zjednoczona Polska. Uznany przez Austriaków za zdrajcę (prorosyjska orientacja obozu narodowego) ewakuował się do Żytomierza, gdzie doczekał końca wojny. W okresie II RP był członkiem Rady Naczelnej Związku Ludowo-Narodowego, a później Stronnictwa Narodowego, lecz nie angażował się w bieżącą politykę, koncentrując się na pracy naukowej i swych pasjach społecznych.

Największą jego pasją były Tatry. Zachęcony przez ojca, poznawał je od czasów gimnazjalnych. Został aktywnym członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego, założonego przez dr Tytusa Chałubińskiego w 1873 r.. W latach 1876–1881 uprawiał wspinaczkę, razem z przewodnikiem Maciejem Sieczką, a czasem z Adamem Asnykiem, dokonując szeregu nowych wejść na szczyty, m.in. na Mnicha, Szatana, Wysoką i Łomnicę (wejścia te uznaje się za narodziny polskiego taternictwa). Prowadził także badania speleologiczne. Interesował się żywo stylem zakopiańskim Stanisława Witkiewicza, który w 1897 r. zaprojektował dla niego na stokach Kozińca „Dom pod Jedlami”. W 1909 r. założył towarzystwo „Sztuka Podhalańska”, którego zadaniem była promocja i ochrona etnoregionu. W 1912 r. zorganizował Sekcję Ochrony Tatr, zgłaszając postulat utworzenia rezerwatu przyrody. W 1913 r. ujednolicił, obowiązujące do dzisiaj, nazewnictwo tatrzańskie i stworzył kodeks górskiej turystyki. W 1923 r. był współzałożycielem poświęconego Tatrom czasopisma „Wierchy” i do 1929 r. naczelnym jego redaktorem. W 1927 otrzymał honorowe obywatelstwo Zakopanego, a w 1931 honorowe członkostwo w Związku Górali.

Miłość do gór wzmocniła zainteresowanie Pawlikowskiego na sprawy ochrony przyrody i uczyniła go „ojcem duchowym polskiej ekologii”. Jego pionierskim wkładem intelektualnym była rozprawa pt. „Kultura a natura” (1913), w której rozważając relacje przyrody i człowieka, krytykował zarówno oparte na rachunku ekonomicznym twierdzenia o „konieczności rozwoju”, jak i tępą propagandę tzw. miłośników przyrody, „która stwarza największe dla przyrody niebezpieczeństwo”. W odrodzonej Polsce należał do współzałożycieli Ligi Ochrony Przyrody (1927), był również inicjatorem powstania Międzynarodowego Biura Ochrony Przyrody w Brukseli (1930) i jednym z głównych twórców nowatorskiej ustawy o ochronie przyrody (1934).

Osobną sferą zainteresowania Pawlikowskiego była literatura. U schyłku XIX w. założył we Lwowie Związek Naukowo-Literacki. Fascynował go szczególnie Juliusz Słowacki. W 1909 r. opublikował rozprawę o jego mistyce, a w latach 1924-1927 przygotował do druku dwutomową edycję poematu „Król Duch”, za którą został przyjęty w poczet członków Polskiej Akademii Umiejętności.

W 1921 r., spełniając życzenie swego dziada, przebogatą kolekcję druków, rękopisów i rysunków gromadzoną od stulecia w pałacu w Medyce, przekazał Zakładowi Narodowemu Ossolineum (zbiory Pawlikowskich).

Zmarł we Lwowie 5 marca 1939 r. Został pochowany w Zakopanem na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.

Autor: Redakcja IDMN