21 grudnia – 142 lata temu urodził się prof. Jan Łukasiewicz (1878-1956)

21 grudnia 2020

Logik, filozof, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli lwowsko-warszawskiej szkoły matematycznej, rektor Uniwersytetu Warszawskiego, minister w rządzie Ignacego Jana Paderewskiego.

Był synem oficera w armii austriackiej. Urodził się we Lwowie, gdzie ukończył klasyczne gimnazjum i uwieńczone doktoratem w 1902 r. studia w zakresie matematyki i filozofii pod kierunkiem Kazimierza Twardowskiego, założyciela filozoficznej szkoły lwowsko-warszawskiej. Pracował następnie w Bibliotece Uniwersytetu. Po otrzymaniu stypendium odbywał dalszą edukację w Berlinie i w Louvain (m.in. pod okiem kard. Desire-Josepha Merciera). W 1906 r. otrzymał habilitację na Uniwersytecie Lwowskim, od 1911 r. do wybuchu I wojny światowej był profesorem tej uczelni.

W 1915 r. otrzymał profesurę filozofii na reaktywowanym Uniwersytecie Warszawskim. Po roku został dziekanem Wydziału Filozoficznego, następnie prorektorem (1917), a później dwukrotnie rektorem uczelni (1922-1923 i 1931-1932). Pracę akademicką porzucił jedynie na dwa lata po odzyskaniu niepodległości, gdy został dyrektorem Szkół Wyższych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a następnie szefem tego resortu w rządzie Ignacego Jana Paderewskiego z ramienia Związku Ludowo-Narodowego.

Jakkolwiek unikał jednoznacznych deklaracji światopoglądowych, inaczej niż większość kolegów ze szkoły lwowsko-warszawskiej (m.in. Kotarbiński i Leśniewski), nie przejawiał poglądów lewicowych. Był gorliwym katolikiem i sympatyzował z prawą stroną sceny politycznej. W maju 1939 r. został radnym Miasta Lwowa startując z listy chrześcijańsko-narodowej.

Założył Polskie Towarzystwo Logiczne i pismo „Collectanea Logica”. Jego prekursorskie prace zapewniły mu sławę w świecie nauki, a szczególnie w Niemczech, gdzie wykładał gościnnie na Uniwersytecie w Münster i w 1938 r. otrzymał doktorat honoris causa.

Po wybuchu wojny uczestniczył w tajnym nauczaniu UW. Warszawę opuścił 17 lipca 1944 r. w obawie przed zbliżającą się armią sowiecką. Planował schronić się w Szwajcarii, jednak wkroczenia Amerykanów doczekał na terenie Rzeszy pod opieką zaprzyjaźnionych niemieckich uczonych na czele z prof. Heinrichem Scholzem. Po wojnie na zaproszenie władz Irlandii objął katedrę logiki matematycznej w Królewskiej Akademii Nauk w Dublinie, z którą związał się do końca życia. W 1950 r. należał do jednego z twórców Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Przyjaźnił się ze swym uczniem, o. Józefem Marią Bocheńskim OP, z którym stale korespondował. W autobiografii napisał: „Nie mogliśmy wracać do Polski, bo ani ja, ani moja żona nie byliśmy komunistami, a poza tym nie byłbym w stanie jako filozof propagować materializmu dialektycznego w komunistycznym uniwersytecie”.

Zmarł 13 lutego 1956 r. Został pochowany na dublińskim cmentarzu Glasnevin.

W Polsce pozostał postacią stosunkowo nieznaną. O jego nadal żywej sławie poza granicami może świadczyć dedykowanie mu planetoidy odkrytej w 1998 r. Praca „O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa” (1910) zapoczątkowała nowy rozdział logiki matematycznej. Światową sławę przyniosło mu opracowanie zasad logiki trójwartościowej, a następnie wielowartościowej (1917-1918), w której – rehabilitując logikę średniowieczną – zerwał z dogmatem klasycznego determinizmu i obok dwóch wartości logicznych zdania: prawdy (1) oraz fałszu (0) wprowadził trzecią, czyli możliwość (½). Był również twórcą notacji polskiej (1920), a także odwrotnej notacji polskiej t.j. uproszczonego sposobu zapisu wyrażeń arytmetycznych, który znalazł szerokie zastosowanie we współczesnej informatyce.

Autor: Redakcja IDMN