24 stycznia – 102 lata temu zmarła Emma z Jeleńskich Dmochowska (1864-1919)

Działaczka społeczna i oświatowa; pisarka kresowa.

Pochodziła ze szlacheckiej rodziny Jeleńskich. Urodziła się 29 lutego 1864 r. w majątku Komarowicze koło Mozyrza na Polesiu. Starannie wykształcona, przejawiała od młodości pasje społeczne. Zorganizowała w rodzinnych dobrach dwie tajne szkoły polskie dla dzieci służby dworskiej i kolonizatorów – Ślązaków. Założyła także wiejski sklep, który miał być konkurencyjny wobec wszechobecnego handlu żydowskiego. Równocześnie prowadziła badania ludoznawcze, które zaowocowały później etnograficzną monografią miejscowości.

Traumatycznym przeżyciem stała się konieczność sprzedaży przez matkę rodzinnego majątku. Zamieszkała potem w Wilnie, gdzie w 1890 r. poślubiła lekarza Kazimierza Dmochowskiego, zaangażowała w organizację tajnej oświaty i rozwinęła własną twórczość literacką.

Współpracując z Komitetem Edukacyjnym, a następnie z Towarzystwem Oświaty Narodowej (założonym przez Ligę Narodową w 1899 r.), założyła sieć polskich szkół, wiejskich czytelni i bibliotek oraz kursów dla nauczycielek ludowych.

W 1908 r. została redaktorką pisma „Zorza Wileńska”, w którym – posługując się pseudonimem „Elian” – ostrzegała przed rusyfikacją. Trafiła za to do więzienia na Łukiszkach, a po jego opuszczeniu wznowiła ten sam tygodnik, tym razem pod nazwą „Jutrzenka”, uzupełniony o dodatek dla dzieci pt. „Nasza Grządka”. Podczas I wojny światowej wydawała nielegalne pismo „Unia” i kierowała – założonym przez siebie – Związkiem Patriotycznym Polek.

Zadebiutowała powieścią „Panienka” (1899), za którą w 1901 r. zdobyła pierwszą nagrodę im. Bolesława Prusa w konkursie powieściowym „Kuriera Codziennego”. Dużą popularnością cieszyły się również jej inne książki, „Dwór w Haliniszkach” (1903), „Jubileusz i inne nowele” (1911), czy dramat „Krzywda” (1913). W 1905 r. wydała „Podręcznik do pogadanek z kobietą z ludu”. W bogatej twórczości literackiej, tłumaczonej na niemiecki, czeski i rosyjski, opisywała problemy obyczajowe i społeczne, akcentując przywiązanie do ziemi ojczystej oraz rolę kobiety dla jej utrzymania w polskich rękach. Nazywana „kresową Jane Austen” oraz kontynuatorką Elizy Orzeszkowej i Marii Rodziewiczówny, pozostawiła barwne opisy świata kresowych dworów.

Zmarła w Wilnie. Została pochowana na cmentarzu na Rossie.

Od 1951 roku wszystkie jej utwory były objęte zapisem cenzury i podlegały wycofaniu z bibliotek. Jej nazwisko nie pojawiało się w książkach o literaturze polskiej.