25 lutego – 136 lat temu urodził się prof. Józef Kostrzewski (1885-1969)

25 lutego 2021

Archeolog, muzeolog i działacz społeczny. Twórca poznańskiej szkoły archeologicznej.

Urodził się w Węglewie blisko podpoznańskich Pobiedzisk w rodzinie zamożnego rolnika. Podczas nauki w gimnazjach w Ostrowie i w Gnieźnie działał w Towarzystwie im. Tomasza Zana, uczęszczał na wykłady organizowane przez Ligę Narodową i rozpowszechniał polskie elementarze po okolicznych wioskach. W 1903 r. po nawiązaniu kontaktu z prof. Wincentym Lutosławskim założył, wzorowany na jego krakowskim stowarzyszeniu, „Wielkopolski Eleusius” i przyjął pseudonim „Wielki Eleuteryk”. Zadenuncjowany za swą działalność w Gnieźnie, musiał przenieść się do Poznania, gdzie w 1907 r. wreszcie zdał maturę w Gimnazjum Wiktorii Augusty, a następnie rozpoczął studia medyczne we Wrocławiu rozkrzewiając również i tam idee abstynenckiego stowarzyszenia.

Gdy 12 stycznia 1909 r. brał udział w tajnym międzydzielnicowym zjeździe młodzieży filomackiej w Warszawie, wszystkich uczestników aresztowała Ochrana. Po 5 tygodniach wyszedł na wolność za łapówkę i utraciwszy możliwość kontynuacji nauki we Wrocławiu, podjął studia humanistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1910 r., w wyniku pobytów w British Museum, zadecydował, że jego specjalizacją stanie się prehistoria. Następnego lata został w Berlinie studentem sławnego profesora Gustafa Kossinny, twórcy etnicznej metody osadniczej, późniejszego „gloryfikatora prehistorycznej kultury germańskiej i prekursora narodowego socjalizmu”. Przyjąwszy jego metodę, Kostrzewski nasycił ją jednak odmienną treścią. Stał się jednym z twórców teorii autochtonicznej, która przyjmowała ciągłość osadnictwa słowiańskiego na ziemiach polskich od czasów prehistorycznych. Przez całe życie poszukiwał materialnych dowodów wspierających „myśl zachodnią” Jana Ludwika Popławskiego i Ligi Narodowej oraz prawa Polski do powrotu na ziemie nadodrzańskie i nadbałtyckie.

W 1913 r. ogłosił swą pierwszą pracę naukową „Wielkopolska w czasach przedhistorycznych”, rok później obronił doktorat. Związał się następnie z Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk. Był konserwatorem muzealnych zbiorów, organizował Towarzystwo Muzealne w Poznaniu (1916), Towarzystwo Wykładów Naukowych i Polskie Towarzystwo Prehistoryczne (1920). W 1918 r. otrzymał habilitację na Uniwersytecie Lwowskim.

Po I wojnie światowej zaangażował się w organizację Uniwersytetu Poznańskiego i w 1919 r. objął w nowej uczelni katedrę prehistorii. Był inicjatorem naukowych czasopism „Przeglądu Archeologicznego” i „Fontes Praehistorici” oraz popularnego kwartalnika „Z Otchłani Wieków” (1926). Kierował jednocześnie działem archeologicznym Muzeum Wielkopolskiego, zabiegając o opiekę konserwatorską nad zabytkami prehistorii w całej Polsce. Od 1928 r. zasiadał w Polskiej Akademii Umiejętności.

Jakkolwiek nie angażował się w struktury partyjne, miał wyraziste poglądy polityczne. Bywał nazywany endekiem, antysemitą, antykomunistą, germanofobem i klerykałem. W 1928 r. należał do komitetu wyborczego Stronnictwa Narodowego na województwo poznańskie. W 1926 r. zorganizował protest profesury Uniwersytetu Poznańskiego przeciwko zamachowi majowemu, a w 1930 r. – przeciwko procesowi brzeskiemu. Pełnił funkcję kuratora i filistra honorowego korporacji akademickiej Filomatia Posnaniensis. Nadzorował Akademicką Gromadę Harcerską (zasiadał w Zarządzie Wojewódzkim ZHP) i kilka innych stowarzyszeń.

Zgromadził dorobek naukowy obejmujący ponad 900 prac, w tym 11 monumentalnych syntez. Prowadził liczne badania wykopaliskowe, m.in. na osadzie kultury łużyckiej w Biskupinie (poł. VIII w. p.n.e), której odkrycie w 1933 r. stało się jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach archeologii europejskiej i pozostaje nadal aktualnym przedmiotem sporu z naukowcami niemieckimi.

Broniąc swych ustaleń, prof. Kostrzewski wdał się w ostrą polemikę z prof. Kossiną i prezentującym chorobliwy antypolonizm Bolko von Richthofenem, za co został wpisany na listę wrogów III Rzeszy i po wybuchu II wojny poszukiwany przez Gestapo. W czasie okupacji ukrywał się pod zmienionym nazwiskiem na Podkarpaciu, na tajnych kompletach ucząc wiejskie dzieci.

Powrócił do Poznania w marcu 1945 r., aby zorganizować prace w Instytucie Prehistorycznym UP oraz w Muzeum Archeologicznym. Jako kierownik Katedry Antropologii Polski Uniwersytetu Adama Mickiewicza, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk, prezes Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i doktor honoris kilku polskich i zachodnich uniwersytetów uchodził za jedną z ikon polskiej nauki. Pomimo zasług władza nie darzyła go zaufaniem i w 1950 r. odsunęła od zajęć akademickich. Mógł do nich powrócić dopiero po „odwilży” gomółkowskiej, ale podlegał stałej inwigilacji jako przywódca nielegalnej organizacji katolickiej „Filarecki Związek Elsów”. W 1964 r. odebrał z rąk abpa Antoniego Baraniaka papieski Krzyż Komandorski Orderu św. Grzegorza Wielkiego.

Zmarł 19 października 1969 r. w swej przedwojennej willi w Strzeszynku (ob. Poznań, ul. Biskupińska 1). Został pochowany na cmentarzu parafialnym na poznańskich Smochowicach.

Autor: Redakcja IDMN