29 maja – 54 lata temu zmarł Adam Chętnik (1885-1967)

29 maja 2021

Etnograf i muzealnik. Badacz kultury kurpiowskiej. Działacz społeczny i poseł na Sejm II RP.

Urodził się na Ziemi Łomżyńskiej w Nowogrodzie nad Narwią. Był synem zaangażowanego w ruch niepodległościowy właściciela miejscowej cegielni, cieśli i lutnika, organizatora spółdzielni i OSP. Za namową ojca założył w 1903 r. pierwszą polską bibliotekę, czytelnię i młodzieżowy zespół muzyczno-teatralny. Prowadził tajne nauczanie w pobliskich wioskach. Wskutek patriotyczno-oświatowej aktywności kilkakrotnie trafiał do łomżyńskiego aresztu.

W Łomży uczęszczał do gimnazjum, a w latach 1908-1911 zdobywał uprawnienia nauczycielskie na kursach pedagogicznych w Warszawie i Petersburgu oraz ponownie w Warszawie na wykładach organizowanych przez Towarzystwo Kursów Naukowych.

Z materialną pomocą Mieczysława Brzezińskiego, redaktora naczelnego „Zorzy”, zaangażował się w działalność dziennikarską publikując korespondencje pod tytułem „Naród sobie”. W marcu 1912 r. zadebiutował jako wydawca i redaktor pisma „Drużyna” adresowanego dla ludności wiejskiej, a także podręczników z serii „Biblioteka Drużyny” przeznaczonych dla działaczy ludowych i junackich.

Z największą pasją rozwijał przede wszystkim zainteresowania etnograficzne i krajoznawcze, skoncentrowane na ojczystej Kurpiowszczyźnie. Uznanie i nagrody przyniosły mu pierwsze książki („Puszcza kurpiowska”, 1913; „Chata kurpiowska”, 1915). Gromadził zbiory z myślą o utworzeniu regionalnego skansenu. Ufundowane przez niego muzeum budownictwa ludowego w Nowogrodzie zostało otwarte (jako druga w Polsce tego typu ekspozycja na wolnym powietrzu) w czerwcu 1927 r. na ziemi, którą zakupił 8 lat wcześniej. Od 1933 r. kierował jednocześnie, założoną przy skansenie, Stacją Naukową Dorzecza Środkowej Narwi.

W okresie kształtowania się granic, wspierał sprawę narodową. Jesienią 1919 r. stanął na czele Związku Puszczańskiego, który zajmował się „sprawami Kurpiów i ich sąsiadów – Mazurów pruskich, z uwzględnieniem interesów ogólnopolskich”. Podczas plebiscytu wydawał pismo „Gość Pograniczny”, które propagowało polskość Warmii i Mazur. Później, konsekwentnie sprzeciwiał się germanizacji Mazurów, wskazując na „wspólnotę językowo-obyczajową Warmiaków i Mazurów pruskich z Kurpiami”. W latach 1922-1927 sprawował mandat posła Sejmu RP, wybrany z listy Związku Ludowo-Narodowego w okręgu łomżyńskim.

Po zakończeniu kadencji wycofał się z polityki i całkowicie poświęcił pracy naukowej, oświatowej i muzealnej. Inwentaryzował i rozpowszechniał kulturę kurpiowską, amatorsko muzykował i zajmował się lutnictwem, pisał opracowania, wiersze i sztuki teatralne. Studiował dzieje bursztyniarstwa kopalnianego na Kurpiach i w całej Polsce.

Po wybuchu II wojny światowej z powodu antyniemieckiej działalności został umieszczony na liście proskrypcyjnej i pod zmienionym nazwiskiem ukrył się na terenie Warszawy. Na tajnym uniwersytecie obronił doktorat o pożywieniu Kurpiów.

Po wojnie wznowił działalność Stacji Naukowo-Badawczej Narwi Środkowej przenosząc jej siedzibę z Nowogrodu do Łomży, gdzie zorganizował Muzeum Regionalne (1948).

W latach 1951–1958 pracował w Muzeum Ziemi w Warszawie na stanowisku kustosza działu bursztynu.

Ostatnie lata życia spędził w Nowogrodzie, pracując nad odbudową skansenu, który dziś nosi jego imię. Tam też zmarł i został pochowany na miejscowym cmentarzu.

Autor: Redakcja IDMN