31 października – 75 lat temu zmarł Wincenty Witos

31 października 2020

Polityk i działacz ludowy, jeden z ojców niepodległej Polski i jej trzykrotny premier,

Urodził się w Wierzchosławicach koło Tarnowa w ubogiej rodzinie chłopskiej. Mimo ukończenia jedynie czterech klas szybko stał się miejscowym liderem. W 1893 r. opublikował swój pierwszy artykuł na łamach lwowskiego „Przyjaciela Ludu”.

Od 1895 r. był związany z działającym w Galicji Stronnictwem Ludowym (od 1905 PSL), od 1899 r. zasiadał w jego Radzie Naczelnej. Od 1908 r. przez 23 lata był wójtem Wierzchosławic. W 1908 r. i 1913 r. był wybierany posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie. W 1911 r. został posłem do Rady Państwa (parlamentu) w Wiedniu.

W lutym 1914 r. po rozłamie w PSL i powołaniu PSL „Piast” został jego wiceprezesem.

Po wybuchu I wojny światowej wszedł w skład Naczelnego Komitetu Narodowego początkowo wspierając alians z monarchią habsburską i legiony, a od 1915 r. razem z Narodową Demokracją orientując się na państwa Ententy. W latach 1917-1918 był członkiem Ligi Narodowej.

16 czerwca 1917 r. w wiedeńskiej Radzie Państwa zapowiedział powstanie niepodległej Polski. 28 października 1918 r. stanął na czele powstałej w Krakowie Polskiej Komisji Likwidacyjnej, która dwa dni później przejęła władzę na obszarze zachodniej Małopolski.

Po odzyskaniu niepodległości włączył się w życie polityczne odrodzonej Rzeczypospolitej. Od końca 1918 r. do 1931 r. był prezesem Zarządu Głównego PSL „Piast” i – wybierany w kolejnych kadencjach – przewodniczącym jednego z najliczniejszych klubów parlamentarnych.

Trzykrotnie sprawował funkcję premiera:

I. W krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej 24 lipca 1920 r. stanął na czele Rządu Obrony Narodowej mobilizując rzesze chłopskie do obrony niepodległości. Kierował nim do 13 września 1921 r.

II. 28 maja 1923 r., po zawarciu porozumienia pomiędzy PSL „Piast” i Chrześcijańską Demokracją oraz Związkiem Ludowo-Narodowym, stanął na czele centroprawicowego rządu po raz drugi. W sytuacji kryzysu gospodarczego i politycznego (m.in. proklamowany przez PPS strajk generalny i krwawe starcia w Krakowie) podał się do dymisji 16 grudnia 1923 r.

III. Po raz trzeci został premierem 10 maja 1926 r., odtwarzając koalicję Chjeno-Piasta. Cztery dni później w wyniku przewrotu majowego gabinet został obalony. Środowiska lewicowe (PSL „Wyzwolenie”, PPS) budowały czarną legendę II „faszystowskiego” rządu Witosa (28.05-14.12.1923) i uważając reaktywację Chjeno-Piasta „za prowokację Polski pracującej” chwaliły zbrojne wystąpienie Piłsudskiego.

Pozostając w zdecydowanej opozycji wobec rządów sanacji, Witos doświadczał wielu szykan. W latach 1929–1930 był jednym z przywódców Centrolewu – antypiłsudczykowskiego porozumienia ugrupowań lewicowych i centrowych. 9 września 1930 r. został aresztowany, przewieziony do więzienia w twierdzy brzeskiej i przez niemal trzy miesiące metodycznie upokarzany. Rok później w procesie toczącym się przed Sądem Okręgowym w Warszawie, został oskarżony razem z innymi działaczami opozycji o planowanie zamachu stanu i skazany na 18 miesięcy.

Pod koniec września 1933 r. wyemigrował do Czechosłowacji, skąd nadal kierował partią ludową. W połowie lutego 1936 r. wspólnie z gen. Władysławem Sikorskim i gen. Józefem Hallerem Witos uczestniczył w spotkaniu poświęconym zjednoczeniu sił opozycyjnych wobec rządów sanacji, które odbyło się u Ignacego Paderewskiego w jego szwajcarskiej posiadłości w Morges (Front Morges). W 1937 r. należał do inspiratorów powszechnego strajku chłopskiego.

Powrócił do Polski 31 marca 1939 r., po zajęciu Czech i Moraw przez wojska niemieckie i trafił na kilka dni do aresztu w Siedlcach. 17 maja 1939 r. objął funkcję prezesa PSL i wydał odezwę wzywającą do walki o niepodległość Polski także we współpracy z sanacją.

Tuż po agresji Niemiec na Polskę, został ranny podczas bombardowania. Od 16 września 1939 r. do 1 marca 1941 r. przebywał w niemieckich aresztach od Rzeszowa po Berlin namawiany do stworzenia kolaboracyjnego rządu pod kuratelą III Rzeszy. Uwolniony z powodu stanu zdrowia, wrócił do Wierzchosławic pod nadzór gestapo. W lipcu 1944 r. odmówił Niemcom wydania antysowieckiej odezwy do narodu, natomiast w czerwcu 1945 r. nie przyjął zaproszenia do Moskwy na konferencję dotyczącą powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.

28 czerwca Prezydium Krajowej Rady Narodowej powołało go na stanowisko wiceprezydenta, ale ciężko chory nie podjął urzędu. Symboliczny wymiar był również jego sierpniowy wybór na prezesa PSL. Był już wówczas w krakowskim szpitalu Ojców Bonifratrów, gdzie zmarł 31 października 1945 r.

Uroczystości pogrzebowe rozpoczęły się 2 listopada i trwały do 6 listopada 1945 r. Po nabożeństwie w kościele Mariackim tłumny kondukt pogrzebowy z ciałem Witosa przez cztery dni pieszo pokonywał 88 kilometrową trasę z Krakowa do Wierzchosławic, gdzie trumna została złożona w rodzinnej kaplicy cmentarnej.

Autor: Redakcja IDMN