7 lutego – 138 lat zmarł prof. Józef Szujski (1835-1883)

7 lutego 2021

Historyk i polityk konserwatywny. Publicysta, poeta i dramaturg. Współtwórcą krakowskiej szkoły historycznej i stronnictwa stańczyków. Pierwszy sekretarz generalny Akademii Umiejętności, kierownik pierwszej Katedry Historii Polski i rektor UJ.

Pochodził z zubożałej szlachty z kniaziowskim tytułem. Urodził się w Tarnowie, gdzie w 1846 r. rozpoczął naukę szkolną, zakończoną maturą w elitarnym Gimnazjum św. Anny w Krakowie (1854). Po maturze studiował filozofię i prawo, a także historię austriacką, literaturę polską i niemiecką, historię powszechną i filologię na Uniwersytecie Jagiellońskim i Wiedeńskim. Od lat młodzieńczych wyróżniał się licznymi zdolnościami. Znał sześć języków, pisał poezję i dramaty oraz dzieła o tematyce historycznej.

Wychowany w duchu romantycznych, niepodległościowych haseł, w 1857 r. związał się z patriotyczną grupą młodzieży skupioną wokół krakowskiej pracowni rzeźbiarza Parysa Filippiego. Należeli do niej między innymi wybitni artyści Artur Grottger i Jan Matejko, z którymi blisko się zaprzyjaźnił. Po powrocie z Wiednia, został objęty nadzorem policyjnym i pozbawiony możliwości otrzymania rządowej posady nauczyciela. Poślubiwszy w 1861 r. Joannę Jełowicką, zamieszkał w jej rodzinnym majątku – Kurdwanowie i skoncentrował się na badaniach historycznych. Gdy wybuchło Powstanie Styczniowe, wziął w nim czynny udział, jako żołnierz (wraz z Janem Matejką dostarczał broń do obozu Mariana Langiewicza w Goszczy) oraz wydawca pisma „Naprzód”, będącego oficjalnym organem powstańczego Rządu Narodowego w Krakowie.

Klęska powstania zmieniła radykalnie jego młodzieńczą wizję walki o niepodległość. Walkę zbrojną i działalność konspiracyjną uznał za działania zgubne dla narodu. Szansę na odzyskanie wolności dostrzegł w legalizmie i pracy organicznej w ramach państwowości austriackiej.

W 1866 r. wraz z Stanisławem Tarnowskim założył konserwatywne pismo „Przegląd Polski”, w którym trzy lata później wydano pamflet polityczny – „Tekę Stańczyka”. Jego autorów, do których poza założycielami należał Ludwik Wodzicki, Stanisław Koźmian, Michał Bobrzyński i Walerian Kalinka zaczęto nazywać „Stańczykami”. Traktując niezmiennie odzyskanie niepodległości za cel nadrzędny, przyczynę dotychczasowych klęsk wskazywali oni w tradycji powstań i konspiracji. Wzywali jednocześnie do współpracy z austriackim zaborcą, dowodząc, że rządy cesarza Franciszka Józefa i galicyjska autonomia stanowią kontynuację dawnego państwa polskiego. Deklarowany legalizm stronnictwa torował drogę jego członkom do jawnej działalności politycznej. Od 1867 r. Szujski był posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie i do wiedeńskiej Rady Państwa (do 1869), po 1879 r. w zasiadał w Izbie Panów.

Kariera polityczna szła w parze z naukową. Szujski był głównym ideologiem „Stańczyków”, a zarazem najwybitniejszym przedstawicielem krakowskiej szkoły historycznej, która przyczyn upadku Rzeczypospolitej poszukiwała w narodowych wadach Polaków i w sferze narodowej świadomości.

Przekonując, że „fałszywa historia jest mistrzynią fałszywej polityki”, wykładał swoje poglądy w obszernych syntezach, takich jak czterotomowe „Dzieje Polski podług ostatnich badań” (1862-1866), czy „Historia polska treściwie opowiedziana ksiąg dwanaście” (1880).

Przyznano mu honorowe członkostwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1865). W 1869 r., z tytułem profesora, objął na Uniwersytecie Jagiellońskim nowoutworzoną katedrę historii Polski (w latach 1878-1879 był rektorem UJ). W 1873 r. został sekretarzem generalnym Akademii Umiejętności, do której współtwórców się zaliczał.

Zmarł nie ukończywszy 48 lat. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym (kw. 47). Jego pogrzeb był wielką patriotyczną manifestacją. Już w 1886 r. przed gmachem tarnowskiego gimnazjum, do którego uczęszczał, upamiętniony został pomnikiem ozdobionym herbami Polski, Litwy i miasta.

Autor: Redakcja IDMN