1 listopada – 158 lat temu urodził się prof. Feliks Koneczny

1 listopada 2020

Historyk i historiozof, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, bibliotekarz, dziennikarz, krytyk teatralny, twórca oryginalnej teorii cywilizacji.

Urodził się w Krakowie, dokąd jego ojciec przybył z Moraw. Po maturze zdanej w Gimnazjum św. Jacka, w 1883 r. rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem St. Smolki i M. Bobrzyńskiego, uwieńczone 5 lat później doktoratem z zakresu mediewistyki. W latach 1889-1890 jako pracownik Polskiej Akademii Umiejętności prowadził badania w archiwach watykańskich. W latach 1897-1919 pracował w Bibliotece Jagiellońskiej na stanowisku skryptora. Publikował wówczas recenzje teatralne w krakowskim miesięczniku „Przegląd Polski”, a także działał społecznie w Towarzystwie Szkoły Ludowej, Macierzy Polskiej i Uniwersytecie Ludowym jeżdżąc z odczytami po Galicji i Śląsku.

Lata I wojny światowej przeżył na Morawach pracując nad redakcją zbiorowego dzieła „Polska w kulturze powszechnej” (1918). Od października 1919 r. przez 10 lat był związany z reaktywowanym Uniwersytetem Stefana Batorego w Wilnie, gdzie rok później otrzymał habilitację („Dzieje Rosji do roku 1449”) i w 1922 r. profesurę, obejmując katedrę historii Europy Wschodniej. Jako filister honoris causa należał do korporacji akademickiej Conradia.

Ponieważ sympatyzował z Narodową Demokracją i po zamachu majowym nie ukrywał poglądów wobec rządów sanacji i Piłsudskiego, w 1929 r. minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Czerwiński odesłał go na emeryturę.

Od 1929 r. do śmierci mieszkał w Krakowie. W latach 30. koncentrował uwagę na historiozofii, etyce i religii publikując swoje najważniejsze dzieła. Uczestniczył w sesjach naukowych organizowanych przez KUL. Kwestie polityczne poruszał w artykułach na łamach „Myśli Narodowej”.

W okresie II wojny pozostał w Krakowie, pisał nowe książki o cywilizacjach i prawach dziejowych, brał udział w naukowym życiu polskiego podziemia. Niemcy zamordowali mu dwóch synów, prawników: starszy Czesław zginął z rodziną w czasie Powstania Warszawskiego, młodszy Stanisław, uwięziony za działalność konspiracyjną, w październiku 1944 r. został ścięty w Brandenburgu.

W styczniu 1945 r. władze UJ odrzuciły podanie sędziwego profesora o pracę. Przez kolejne lata żył z zasiłku i z publikacji w prasie katolickiej („Tygodnik Warszawski”, „Niedziela”).

Zmarł 10 lutego 1949 r. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie (kw. SC7, rz. 10, gr.1).

***

Przez wiele lat dorobek naukowy Feliksa Konecznego pozostawał zapomniany. W 1962 r. z inicjatywy Jędrzeja Giertycha staraniem Towarzystwa im. Romana Dmowskiego ukazał się w Londynie angielski przekład książki „O wielości cywilizacji”, później kolejne dzieła. W kraju początek renesansu myśli Feliksa Konecznego nastąpił po 1990 r.

We wczesnych pracach Koneczny zajmował się historią średniowieczną Europy Środkowej i Wschodniej, a niektóre z jego syntez miały charakter pionierski („Dzieje Ślązka”, 1897). W niepodległej Polsce poświęcił się przede wszystkim rozważaniom historiozoficznym, które złożyły się w spójną i oryginalną teorię cywilizacji. Pierwszą obszerniejszą pracą historiozoficzną była książka „Polskie Logos a Ethos. Roztrząsanie o znaczeniu i celu Polski” (1921). Ostateczny kształt nadał swej teorii w dziele „O wielości cywilizacyj” (1935). Z czasem coraz więcej miejsca poświęcał znaczeniu Kościoła w dziejach Polski i łacińskiej Europy („Święci w dziejach narodu polskiego” 1937; „Kościół jako wychowawca narodów”,1938). W 1927 r. podczas wykładu na KUL postawił tezę, że „Polska albo będzie katolicką, albo jej nie będzie”.

———————————-

Cywilizację definiował jako „metodę ustroju życia zbiorowego”, która określa, w jaki sposób dane społeczności odnoszą się do pięciu kategorii bytu (tzw. quincunxu) t.j. dobra (moralności), prawdy (przyrodzonej i nadprzyrodzonej), zdrowia, dobrobytu oraz piękna. Wyróżnił ich w historii 22, z których 7 uznał za nadal żywe (arabska, bizantyńska, bramińska, chińska, łacińska, turańska i żydowska). Najważniejsza z zasad prawa dziejowego, którą formułował stwierdzała, że „nikt nie może być cywilizowany na dwa sposoby”, a pomiędzy cywilizacjami (w odróżnieniu od kultur) nie może być syntez, natomiast próby ich wprowadzenia kończą się zdominowaniem jednej cywilizacji przez drugą (najczęściej przez tę, która nakłada mniejsze obowiązki moralne).

Wskazując na trzy źródła cywilizacji łacińskiej: Grecję (poznanie), Rzym (prawo) i chrześcijaństwo (etyka), podkreślał jej niesakralny i personalistyczny charakter, odróżniający ją od większości pozostałych (żydowskiej, bramińskiej, turańskiej, do których zaliczał również Rosję) których wyróżnikiem była „gromadność” i sakralność.

Autor: Redakcja IDMN