13 października – 81 lat temu powstała Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW)

Decyzja zapadła podczas konspiracyjnego posiedzenia członków Komitetu Głównego i Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego („Kwadrat”). Powodem utworzenia odrębnej organizacji było polityczna dominacja obozu sanacyjnego nad zbrojną strukturą Polskiego Państwa Podziemnego, którą stała się – powołana 17 dni wcześniej przez gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego – Służba Zwycięstwu Polski (w listopadzie zastąpiona przez Związek Walki Zbrojnej, a w lutym 1942 r. przez Armię Krajową).

Odrzucając podporządkowanie Służbie Zwycięstwu Polski (później ZWZ-AK), twórcy „endeckiego” wojska jednocześnie uznawali zwierzchnictwo władz Rzeczypospolitej oraz Naczelnego Wodza na uchodźctwie.

Początkowo zbrojne ramię SN nie miało jednolitej nazwy. Funkcjonowało jako Armia Narodowa, a później Organizacja Wojskowa SN. Nazwa NOW zaczęła być przyjmowana od początku 1940 r.; we wszystkich okręgach w kraju obowiązywała dopiero od 1 lipca 1941 r.

Od momentu powstania NOW doświadczała problemów kadrowych. Niemcy przeprowadzali masowe aresztowania działaczy SN. Wyznaczony na pierwszego komendanta gen. Marian Januszajtis-Żegota został aresztowany przez NKWD we Lwowie zaledwie po dwóch tygodniach.

Stabilizacja i centralizacji NOW nastąpiła dopiero latem 1941 r., gdy nowy prezes ZG SN Stefan Sacha powołał na stanowisko komendanta ppłk. Józefa Rokickiego ps. „Karol”. W 1942 r. NOW liczyła ok. 80 tys. członków, 14 okręgów i miała własne oddziały partyzanckie (m.in. Franciszka Przysiężniaka ps. „Ojciec Jan”, Józefa Czuchry ps. „Orski”, Józefa Zadzierskiego ps. „Wołyniak”). Prowadziła akcje sabotażowo-dywersyjne i działalność wywiadowczą. Zwalczała konfidentów oraz funkcjonariuszy władz okupacyjnych. Organizowała również pomoc dla Żydów (współpracując w Warszawie z założonym przez Zofię Kossak-Szczucką Frontem Odrodzenia Polski).

Na początku maja 1942 prezes Sacha zgłosił Komendantowi Głównemu Armii Krajowej gen. Stefanowi Roweckiemu ps. „Grot” propozycję połączenia NOW z AK. Rezultatem kilkumiesięcznych rozmów było podpisanie 23 sierpnia 1942 umowy scaleniowej. NOW w ramach AK zachowała odrębność organizacyjną, jednak decyzja doprowadziła do rozłamu. W połowie września 1942 z połączenia rozłamowców z NOW na czele z płk. Ignacym Oziewiczem i oenerowskiego Związku Jaszczurczego powstały Narodowe Siły Zbrojne.

Po upadku Powstania Warszawskiego, w którym walczyło ok. 1,5 tys. żołnierzy NOW, organizacja ponownie się usamodzielniła, współtworząc w listopadzie 1944 r. wraz ze scaloną z AK częścią NSZ Narodowe Zjednoczenie Wojskowe próbujące stawić opór sowieckiemu okupantowi.